“En basit madde” terimi; “ilk ‘hareket’lerle amorf (şekilsiz) maddeden ayrılarak ilk şeklini almış madde hâli”ni ifade etmek üzere kullanılan bir terimdir. (8) Aslî madde. Yüksek veya ‘kompleks madde’ terimi ise, “sayısız, çeşitli hareket kombinezonları ve tarzlarıyla, karmaşık durumlar ve karmaşık şekiller almış madde hâli”ni ifade eder. (8)
Maddelerin basitliği ve kompleksliği
‘Aslî madde’ veya madde cevheri denilen şey, kâinattaki tüm ‘âlemler’in, yani kâinat bütününün ana maddesini, mayasını oluşturan, “mutlak hareketsizlik” ve şekilsizlikle nitelenen, amorf bir madde hâlidir. (11) Bu cevher ilk harekete geçtiği andan itibaren, gittikçe kompleksleşerek, birbirine oranla daha yüksek karakter değişmeleri gösteren safhalar meydana getirir. (11)
Maddelerin şekil, hâl ve tezahürler göstermesi, onlardaki hareketlerin birer sonucudur. (7) İnsanların ‘madde’ diye gördüğü, madde diye anladığı, kıymetlendirdiği, nitelendirdiği şeyler; amorf ya da aslî maddenin bizzat kendisi olmayıp, onun dışarıdan gelen ‘tesirler’le ilk harekete geçtiği andan itibaren almış olduğu çeşitli şekil ve durumlardaki hâlleridir. (15, 8, 260)
Maddeler en basit hareketlere sahip ilkel hâllerinden, en kompleks hareketlerle nitelenen yüksek durumlarına kadar sayısız inkişaf derecelerinde çeşitli kıymetler gösterirler. (8) Yüksek ve karmaşık hareket tezahürleriyle görünen maddeler, bu hareketlerin yükseklikleri ve karmaşıklıkları oranında kompleks ve inkişaf etmiş durumlar gösterirlerken, az ve basit hareketlerle görünenler de bu hareketlerin azlığı ve basitliği oranında ilkel ve basit nitelikler gösterirler. (8) Bir başka deyişle, maddeler yükseldikçe ve inkişaf ettikçe, hareketler kompleksleşir ve çoğalır; en yüksek ve en inkişaf etmiş maddeler, hareketleri en kompleks ve en çok olanlardır. (12) Buna karşılık, maddeler ‘inkişaf’ hiyerarşisinde aşağılara doğru indikçe hareketleri azalır, basit hâllere dönerler ve nihayet o âlemdeki hareket imkânlarına oranla sıfıra yakın bir durum alırlar. (12)
Aşağılara inildikçe madde hareketlerinin azalması ve basitleşmesi, maddelerin ilkelleşmesini gerektirdiği gibi, o maddeye dışarıdan gelen tesirlerin azalması ve basitleşmesi de madde hareketlerinin o oranda azalması ve basitleşmesiyle sonuçlanır. (12)
Maddelerin inceliği ve kalınlığı
Maddelerin incelik-kalınlık hâlleri ile basitlik-komplekslik hâlleri birbirlerinden farklı şeylerdir. (8) Maddelerin basitlik-komplekslik farkları, onların bünyelerini oluşturan ‘hareket karmaşaları’nın az veya çok karmaşık olmalarından, yani inkişaf durumlarından ileri gelir. (8) Bir maddenin madde kombinezonları (Madde kombinezonu), bünyesini kuran değerler, yani hareketler ne kadar fazla, zengin ve karmaşık ise o madde o kadar kompleks olur ve basitlikten o kadar uzaklaşmış bulunur. (8)
Oysa maddelerin incelik ve kalınlık kavramı bu mânâyı taşımaz; burada maddenin içindeki terkip (kompozisyon) ve değer miktarlarının azalıp çoğalması sözkonusu değildir. (8) Dolayısıyla bir maddenin inceliği veya kalınlığı onun inkişaf durumunu, yani amorf maddeye uzaklık veya yakınlık derecesini göstermez ve her safhada bulunan basit veya kompleks maddeler, safhalarını değiştirmeksizin inceltilip kabalaştırılabilirler. (8, 9) Örneğin, suyun su buharı, su ve buz hâlleri; aralarında incelik ve kabalık farkları göstermekle birlikte, amorf maddeye uzaklıkları aynı derecede olan ve aynı komplekslik kademesinde bulunan “su maddesi”nden başka bir şey değildirler. (9) Aynı şekilde, bazen kompleks bir madde, kendisinden nispeten basit olan bir diğer maddeye nazaran daha kaba olabilir: (9) Mesela demir maddesi, oksijenden daha komplekstir, fakat ondan daha yoğun ve kabadır. (9)