İnkişaf; kâinattaki (Madde kâinatı) ‘madde’lerin bünyelerindeki ‘hareket’lerin artması, kombinezonlarının kompleksleşmesi, ‘tesirler’e hedef olma sahalarının genişlemesi, değerlerinin (Hareket kompleksleri) artması hâlidir. (37) ‘Tekâmül’ ise ‘ruh'ların, hizmetlerinde bulunan ‘varlık’lardaki inkişaflara paralel durumlarıdır ki, bu durumlar (yani tekâmül), mahiyetine asla nüfuz edemeyeceğimiz ruhların sonsuz ihtiyaçlarından kâinatımızda giderilmesi icap eden kısmının giderilmesi olup, dünyamızda “tekâmül” kelimesi sembolüyle ifade edilmektedir. (37)
Şu hâlde tekâmülün mânâsı; onun maddeler içindeki ifadesi olan inkişafların mânâsıyla paralel olarak yürür. (37) Dolayısıyla tekâmülün seyrini mütalaa etmek (irdelemek), ona vasıta olan varlığın ve bu varlığa vasıta olan diğer maddelerin inkişaf tarzları ve yürüyüşlerini incelemek demektir. (38) Fakat bu iki ilerlemeyi, biri için “inkişaf” ve diğeri için “tekâmül” kelimelerini kullanarak, birbirinden ayırt etmek gerekir; çünkü bunlar ayrı şeylerdir. (37)
Maddenin oluşundaki gaye, onun ruha hizmet etmesidir; ruha hizmet etmesi ise maddenin her türlü şekil ve hâller içinde, inkişaf imkânlarının ruh tarafından kullanılmasıyla olur ki, bu imkânlarının kullanılabilmesi de ruhtan gelen endirekt tesirlerle (Ruh-madde endirekt ilişkisi) onda birtakım hareketlerin ortaya çıkmasına (zuhuruna) bağlıdır. (25)
İnkişafın komplekslik ve hareket ile oranlı olması
Maddeler en basit hareketlere sahip ilkel hâllerinden, en kompleks hareketlerle nitelenen yüksek durumlarına kadar sayısız inkişaf derecelerinde çeşitli kıymetler gösterirler. (8) Yüksek ve karmaşık hareket tezahürleriyle görünen maddeler, bu ‘hareket’lerin yükseklikleri ve karmaşıklıkları oranında kompleks ve inkişaf etmiş durumlar gösterirlerken, az ve basit hareketlerle görünenler de bu hareketlerin azlığı ve basitliği oranında ilkel ve basit nitelikler gösterirler. (8) Dolayısıyla ‘en basit madde’ demek, ilk hareketlerle amorf maddeden (Aslî madde) ayrılarak, ilk şeklini almış bir madde hâli demektir. (8) Buna karşılık yüksek, ‘kompleks madde’ demek ise sayısız, çeşitli hareket kombinezon ve tarzlarıyla karmaşık durum ve şekiller almış madde hâli demektir. (8)
Maddelerin basitlik-komplekslik farkları, onların bünyelerini oluşturan ‘hareket kompleksleri’nin az veya çok karmaşık olmalarından, yani inkişaf durumlarından ileri gelir. (8) Bir maddenin madde kombinezonları (Madde kombinezonu), bünyesini kuran değerler, yani hareketler ne kadar fazla, zengin ve karmaşık ise o madde o kadar kompleks olur ve basitlikten o kadar uzaklaşmış bulunur. (8)
Hareketler, kompleks ve inkişaf etmiş maddelerde karmaşıklaşan ve artan, basit ve ilkel maddelerde ise basit ve azalan tezahürler gösterirler. (8, 9, 37) Maddeler yükseldikçe ve inkişaf ettikçe, hareketler kompleksleşir ve çoğalır; en yüksek ve en inkişaf etmiş maddeler, hareketleri en kompleks ve en çok olanlardır. (12) Buna karşılık, maddeler inkişaf hiyerarşisinde aşağılara doğru indikçe hareketleri azalır, basit hâllere dönerler ve nihayet o âlemdeki hareket imkânlarına oranla sıfıra yakın bir durum alırlar. (12)
İnkişafın tesirler ile ilişkisi
Ruhların tekâmülü için lüzumlu olan, maddedeki her hareket, her değişme ve her inkişaf ancak tesirlerle sağlanır. (63) Bir maddenin alıp verdiği tesirler, ne kadar çok ve ne kadar kapsamlı ise o madde o kadar çok tezahür gösteriyor ve o kadar da yüksek inkişaf derecelerinde bulunuyor demektir. (21)
Aşağılara inildikçe madde hareketlerinin azalması ve basitleşmesi, maddelerin ilkelleşmesini gerektirdiği gibi, o maddeye dışarıdan gelen tesirlerin azalması ve basitleşmesi de madde hareketlerinin o oranda azalması ve basitleşmesiyle sonuçlanır. (12) Mesela kimyaca bilinen “H” atomu ile uranyum atomunun bünyesini gözlemleyenler bu hakikati görürler: (12) “H” atomu sayısız nitelik ve nicelikteki hareketlerle nitelenen bir madde hâlidir. (12) Bu atomun daha kompleks şekli olan uranyum atomu ise sinesinde onun birçok misli fazla ve kompleks hareketleri taşır. (12) Aynı şekilde, bir “H” atomunun etrafına yaptığı tesir uranyumunkinden daha azdır. (12) İşte uranyumun hidrojene nazaran etrafına yaptığı tesirlerin yüksekliği ve fazlalığı onun, hidrojene nazaran daha çok tesir almakta olduğunu gösterir. (12-13) Tesirler ancak, maddelerde doğurdukları hareketlerle tezahür ettiklerinden uranyum atomunun hareketleri hidrojeninkinden daha çok ve daha komplekstir. (13)
Madde kombinezonlarının çeşitli değişmeleri ve üst değerler almaları, maddelerin inkişafında büyük rol oynar. (92) Yukarılardan alınan tesirlerin her biri bir yükseltici değeri içerir. (83) Maddeler bu yüksek değerleri ala ala, üst ‘plân’ın daha zengin, daha değerli madde ve tesirleri ile sempatize olabilecek durumlara gelirler ve günün birinde de bir üst kademedeki kombinezonlara kayarak, onlar ile aynı plânda, yani üst plânda tesirleşmelere başlarlar. (83) Bu suretle, bir madde bir üst kademedeki madde kombinezonlarına geçerek bir kademe daha yükselmiş olur ve inkişaf da böylece devam eder gider. (83)