Aslî zaman; ‘aslî icap’larla ve ‘kader mekanizması’nın icaplarıyla birlikte ‘Ünite’den süzülerek yayılan; kâinat (Madde kâinatı) boyunca akıp giden; her âlemde o âleme mahsus tecelliler gösteren; aslî icapların ruhları ve maddeleri kapsayan kudretleri arasında bulunan; aslî icapların gerçekleşmesinde önemli bir rol oynayan; Aslî Prensibe tâbi kâinat-dışı ‘zaman prensibi’nin kâinatımızdaki tecellisi, durumu veya akışı olan zaman akışıdır. (230, 236, 212, 233, 238, 216, 231, 234)
Zaman ile kader arasındaki ayrılmaz ilişki
‘Kader prensibi’ kâinattaki fonksiyonunu yaparken zaman prensibi ile birlikte yürür; bu iki prensibin kâinattaki tecellileri, kader mekanizması ile aslî zamandır. (233) Zaman ve mekân, birbirinden ayrılamaz; bu, öyle bir “oluş”tur ki, Aslî Prensibe (Aslî Prensip) bağlı iki büyük prensibin (zaman prensibi ve kader prensibinin), kâinatın çeşitli ‘âlemler’ine göre ortaya çıkan ve o âlemleri bütün olaylarıyla, realiteleriyle, idrakleriyle, kendilerine adapte eden (uyduran, uyumlu kılan) tecelliyatıdır. (218)
Zaman prensibinin kâinattaki durumu olan aslî zamanın, çeşitli âlemlerden geçerken o âlemlere göre tecellileri olur. (233) Bunlardan biri, dünyaya mahsus yüzeysel zaman idraki, bir diğeri de dünya-üstü âlemlere mahsus idrakî zamandır (Küresel zaman, Yüzeysel zaman). (233) Kader mekanizması, dünyada da fonksiyonunu ancak aslî zaman ile birlikte yapabilir. (233) Kader mekanizması, Aslî Prensibin muhasebesini ve teknik ifadelendirilmesini yaparken ölçü olarak zamandan istifade eder. (233) Zaman mekanizması kader mekanizması için hem elzemdir (vazgeçilmez, lüzumlu), hem de zaruridir: (233)
• Elzemdir; çünkü Aslî Prensibin had ve öz olarak tayin ettiğini gerçekleştirmede, kader prensibinin ölçütü (miyarı) ve ölçüsü zamandır. (233) Yani aslî icapların kâinattaki teknik unsuru “kaderdir” (kader mekanizması) ve kader, bu fonksiyonunu “zaman” unsurunun yardımı ile yapar; ölçü olarak onu kullanır. (231) “Zaman” olmasaydı kader prensibi ölçüsüz kalır ve teknik fonksiyonunu ifa edemezdi. (233)
• Zaruridir; çünkü zaman mekanizmasının değerlendirme niteliği olmasaydı, kader mekanizmasında ahenk olmazdı, bundan dolayı da Aslî Prensip ile “vazife ve tekâmül plânları” arasında irtibat olmazdı ve bu prensipler ile, plânlar ile “âlemlerin oluşlar ve akışlar nizamı” arasında mutabakat (intibak) olmazdı ve nihayet, “değer farklanmaları”nın tayin edilmesi ve kıymetlendirilmesi imkânsızlaşırdı; dolayısıyla “miktar” (nicelik) ve sonra “nitelik” (keyfiyet) nizamsız kalırdı ki, bu takdirde de bütün tatbikatlar, odağını kaybetmiş olurlardı. (234)
Zaman ile mekân arasındaki ilişki
‘Mekân’ olmayınca “zaman”ın mevcudiyeti, yani âlemlerdeki tezahürü mümkün olmaz. (217) Kâinattaki aslî zaman akışının âlemlerde tezahür edebilmesi için, o âlemlerin bünyelerine uygun “mekân” kavramına ihtiyaç vardır. (217) Diğer deyişle, zaman mekanizmasının izahı, “maddi ortam”a ve maddenin varyasyonlarına muhtaçtır. (217) Dolayısıyla zaman ve mekân kavramları birleşmedikçe âlemlerde ne zaman, ne mekân tezahürü mümkün olmaz. (217)
Âlemlerin mekânları, kâinatta aslî icaplara tâbi olarak seyreden aslî zamanın âlemlerle ilgili durumlarının, o âlemlerdeki madde ortamlarına intibaklarının, bağlantılarının sağlanmasıyla kurulur. (230)
Kâinatımızın herhangi bir aleminde mekânın kurulabilmesi için üç faktörün olması şarttır:
1- Hareketler: Zaman formunu meydana getiren ‘hareket’ler. (230)
2- Madde ortamı: Zaman idrakinin meydana gelmesi için bu hareketlere bağlanması icap eden “madde ortamı”. (230) Buradaki “ortam” kelimesi “mekân” anlamına gelmez, bir mekânı ifade etmemekte, sadece, henüz lokalize olmamış madde unsurlarını ifade etmektedir. (218) Madde unsurları mevcuttur, fakat onların lokalizasyonları, diğer deyişle, birbirine oranlanabilecek pozisyonları henüz mevcut değildir, yani bu unsurlar, henüz herhangi bir harekete bağlanmamıştır. (218)
3- İlk iki faktörü birbirine bağlayıcı unsur (kader). O ortamın “zaman hareketleri” ne bağlantısını sağlayacak etken ya da unsur, kâinatta kader mekanizması hâlinde tecelli eden kader prensibidir: (230) Kâinat mekanizmasında esas rolü oynayan, bir âleme mahsus mekânı teşkil etmek ve zaman formunu kurabilmek için, mevcut “madde ortamı”nı zaman formuna ait hareketlere bağlayan unsur, kâinat ötesindeki, Aslî Prensibe tâbi yüksek (yani yüksek prensiplerden biri olan) kader prensibidir ki, bunun kâinatta kader mekanizması hâlinde tecelli eden icapları, aslî icaplarla ve aslî zamanla birlikte, kâinata Üniteden süzülerek yayılırlar. (230) Yani bir âlemde, zamana ait hareketler ile mevcut madde ortamının birbirine bağlanmasından ileri gelen “mekân”; “kader”in o âlemdeki tezahürüdür. (230)
Zaman ve mekânın ilişkilerindeki bu üçüncü şart olmadıkça, yani bir ortamın zaman hareketlerine bağlantısı sağlanmadıkça mekân kurulamaz ve “zaman formu”nun tezahürü mümkün olmaz. (230)
Dünya’da herkese, liyakatine göre takdir edilen mekânlar, realiteler
Kâinat boyunca akıp giden aslî zaman akışı her âlemde o âleme mahsus tecelliler gösterir ki, dünyadaki tecellisine ‘yüzeysel zaman’ denir. (234) Buna karşılık, yine kâinat boyunca akıp giden ve her âlemde o âleme mahsus tecelliler gösteren kaderin dünyadaki tezahürü ise “mekân formları”dır. (234) Mekân; zamandan ayrılmaz, kıymet ve ayar ölçüsünü zaman ile bulur. (234) İşte, dünyada zamandan ayrılmayan ve kıymet ve ayar ölçüsünü “zaman” ile bulan mekân, kader prensibinin dünyadaki fonksiyonunun sonucudur. (234) Bu bilgilerde kaderin dünyada, zaman mekanizması ile birlikte tecelli eden, ‘mekân’ hâlindeki tezahürü izah edilmiştir. (234)
Zaman ve mekânla kaim olan (varlık gösteren) bütün ‘realite’ler, insanların özgürlük esasına dayanan ‘cehit’ ve gayretleriyle, lâyık olacakları (Liyakat) veya kazanabilecekleri derecelerin, yine zaman ve mekân ile ölçülüp biçilmiş, yani zaman ve mekân kadrolarında (Üç ana kadro) vazifeli varlıklar tarafından takdir edilmiş birtakım icap zaruretleridir. (234)
Ünite’den itibaren mekanizmaları işleten üç ana kadro
Ünite’den gelen “kader” ve “zaman” olmasaydı, ruhların her anki davranış ve liyakatleri karşısında kâinat cüzleri durumlarında meydana gelmesi gereken sonsuz şekil değiştirme (transformasyon) ve şekil alma (formasyon) teknik faaliyeti, odağını kaybetmiş olurdu. (231) Üstte verilen bütün bu bilgiler, kâinata bir projektör ışığı sembolüyle (Aslî Kudret ışığı konisi) indiği kabul edilen aslî icapların, ruhları ve maddeleri kapsayan kudretleri arasında, kader mekanizmasının ve aslî zamanın da bulunduğunu ve bunların aslî icapların gerçekleşmesinde ne kadar önemli rolleri olduğunu anlatmaya yeterlidir. (236)
Aslî icapların ve bu icaplara bağlı bütün mekanizmaların kâinattaki tatbikatları; aslî icap, aslî zaman ve kader mekanizması kadroları denilen ‘üç ana kadro’da çalışan ‘organizasyon’ların vazifelileri tarafından yapılmaları zaruri yükümlülüklerdendir. (234) Kader prensibi kâinattaki fonksiyonunu yaparken Aslî Prensibe tâbi bulunan zaman prensibi ile birlikte yürür. (233) Aslî Prensibin kâinattaki akışı olan aslî icaplar, ‘kader prensibi’nin kâinattaki akışı olan kader mekanizması ve ‘zaman prensibi’nin kâinattaki akışı olan ‘aslî zaman’, Ünite’deki idraklerle birleşerek vahdeti meydana getirirler. (238) Yüksek kader prensibinin kâinatta kader mekanizması hâlinde tecelli eden icapları, aslî icaplarla ve aslî zamanla birlikte, kâinata Ünite’den süzülerek yayılırlar. (230)
Üniteden süzülüp gelen icaplara göre kâinatta üç ana kadro vardır:
1- Aslî icaplar kadrosu (Aslî Prensibin kâinatımızdaki akışı olan aslî icaplara ait kadro): Burada vazifeli varlıkların kadro, plân ve tekniklerinden oluşur. (241, 234, 238)
2- Kader mekanizması kadrosu (kader prensibinin kâinatımızdaki akışı olan kader mekanizmasına ait kadro): Buraya dahil varlıkların kadro, plân ve tekniklerinden oluşur. (241, 234, 238)
3- Aslî zaman kadrosu (zaman prensibinin kâinatımızdaki akışı olan aslî zamana ait kadro): Buraya dahil varlıkların kadro, plân ve tekniklerinden oluşur. (241, 234, 238)
Ünite’den süzülerek ‘aslî tesirler’le kâinat içine yayılan kader ve zaman mekanizmalarına ait ‘tesirler’, işte bu mekanizmaları yürüten kadrolar (Üç ana kadro) dahilinde vazifelenmiş büyük vazife plânlarının (Vazife plânı) kâinatşümûl faaliyetleriyle tatbikat zemini bulurlar. (234)